Алматыдағы ArtKöshe тәуелсіз театрының aLqa лабораториясы Қазақстан театр сыншылары бірлестігі тарапынан «Жыл жобасы» деп танылды. Бұл – ұжымның өткен үш айдағы белсенді жұмысының нәтижесі.
Театр желтоқсанның басынан бері бес жаңа спектакльдің премьерасын өткізді, оларды түрлі салалардан шыққан лаборатория түлектері жазды. ArtKöshe театры екі жарым жыл бұрын ашылып, оның негізін қалаушы драматург Әннәс Бағдат депрессиядан кейінгі серпіліс нәтижесінде кәсіби жолға түсіпті.
Ол қоғамдағы маңызды мәселелерге үнсіз қалмау қағидатын ұстайды. «Өнерді қоғамнан алшақ, биік деп түсінетін орта қалыптасқан, бірақ біз бәріміз қоғамдағы жайттарға жауаптымыз», - дейді Әннәс.
Мұнда театрдың атауы артқы көшедегі назардан тыс қалған кеңістік пен әлеуметтік, саяси, гендерлік мәселелерді қозғайтынын білдіреді. Бұған дейін ArtKöshe үш спектакль: медиасауат тақырыбындағы SEN мюзиклі, Päter 30/1 драмасы және балалармен жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесін қозғайтын Jaqtaudağy Gül спектаклін сахналаған.
Әннәс көрермендердің «ArtKöshe әлеуметтік тақырыптарды көтереді, қашан өнер болады?» деген сұрақтарын естіп, өз пікірін білдіреді. «Сонда бұлар өнер емес пе?» оларға қуанышпен жауап беретіндігін айтады.
Театр өнер ретінде әлеуметтік мәселелерді көтеруді немесе шешуді міндетті емес, бірақ қоғамдық жауапкершілік өнермен тығыз байланысты.
Өнердің тілімен, пафостың орнына, әлеуметтік тақырыптарды жеткізу маңызды болып табылады.
«ArtKöshe» театры дәстүрлі спектакльдер қойып қана қоймай, зерттеу және шығармашылық лаборатория ретінде әрекет етіп, деколониал концепциясын ұсынады.
Театрдың директоры атап өткендей, бұл өнер мекемесі ғасырлық канондардан дербес болуға тырысады.
Жуырда өткізілген «aLqa» жобасы, 10 қатысушыны жинап, драматургия мен режиссура курстарын ұйымдастырып, әлеуметтік ғылым саласындағы сарапшылардың дәрістерін тыңдатты.
Режиссерлер мен жазушылардың ұйымдастырылған жұптарға барып, шығармашылық идеяларды жаңаша түсініп, театралық өнімдерді жасау мүмкіндігін алды.
Әннәс бағалауынша, мұндай мүмкіндік театрға жаңа қатысушылар үшін сирек кездеседі.
Технология мен студенттардың еркін дамуына назар сала отырып, ментор Куба Адыловпен қатар, менторлар қатысушыларға шектеулерді емес, еркіндікті ұсынды.
Осындай тәсіл арқылы қазіргі қазақ театрының жаңа буынын қалыптастыруға бағытталған мақсаттарға қол жеткізу көзделуде.
Әннәс шығармашыл тұлға ретінде өнердің мәні мен құндылықтарын түсінуден туындайтын мәселелерге назар аударады.
Театр жетекшісі қоғамдағы адам құқықтарын бұзатын құбылыстардың кең етек жайғанына алаңдап, aLqa лабораториясының құндылық тақырыбына көңіл бөлуін маңызды деп санайды.
Политолог Шалқар Нұрсейіттің дәрісі өнер туындыларының пропаганда мен демократия құндылықтары арасындағы тепе-теңдікті сақтауға бағытталғанын көрсетеді.
Оның пікірінше, драматургтар белгілі құндылықтарды білмей, «inadvertent» пропагандаға жол берулері мүмкін.
Пропаганда тек тапсырыспен ғана болмай, адамның өз балалық шағында қалыптасқан стереотиптерінен туындайды. Сондықтан бұл тақырып бүгінгі қоғам үшін өзекті.
Артында әлеуметтану, медиа этика, феминизм, гендерлік деколонизация, адам құқықтары мен кімдік (identity) түсінігіне қатысты семинарлар жүргізіліп, шығармашылықтың бұл бағыттармен байланысы тереңдете қарастырылуда.
ArtKöshe жобасы көркемдік тұрғыдан іздену мен философиялық құндылықтарға қатысты да жаңа идеялар ұсынуда.
Әннәс, атап өткендей, драматургияда, кино және әдебиет саласында идея әрбір адамнан шыққандағыдай жеке тұлға ретінде қарастырылады.
Курстың қатысушыларының әр түрлі салада тәжірибесі болуы да осы ізденістің жаңашылдығын көрсетеді.
Пьесадағы әрекет пен конфликтті жазушының ішкі әлемінен туындауы тиіс, деп санайды Әннәс.
Бес драматургтың шығармашылық жолы мен тәжірибесі әртүрлі.
Әдебиеттанушы Айнұр Төлеу мен неміс театрының актері Заңғар Ахмет-Қазы, декретте отырған әйел туралы «Qabyrğa qalqasında» спектаклінің авторы мен режиссері.
Айнұр соңғы уақытта драматургиямен шұғылданып, лабораторияда пьеса жазуды үйренді.
Ол қазақ әйел қаламгерлерінің гендерлік және бірегейлік тақырыптарын зерттеп, әйелдердің жан-дүниесін ашатын туындыларға конкурс жариялады, бірақ күткен шығармаларын таппады.
Нәтижесінде, «неге мен жазбасқа?» деген ойға келді.
Спектакльде Ұлмекен есімді әйелдің тұрмыс-тіршілігі мен отбасы қатынастары көрсетіледі, кейбір элементтері Айнұрдың өмірінен алынған.
Айнұр «декретте отырған әйелдің мұңын тек соны бастан кешірген әйел ғана жаза алады» деп санайды.
Спектакльде басты кейіпкер сахнада жалғыз болады, ал басқа кейіпкерлер, күйеуі мен балалары, экраннан бейнемазмұнда көрсетіледі.
Режиссердің жобалары көрермендерге терең әсер етті, әсіресе Айнұр үшін көрнекі құралдардың сөйлеп тұрғаны айқын көрінді. «Қойылымдағы әр деталь маңызды» деді ол.
Мысалы, Ұлмекен кір жайғанда алдымен ер адамның, кейін әйелдің киімдерін, төсек жаялығын, соңында баланың күртешесін іледі. Бұл бейнеленген әйелдің ақы төленбейтін еңбегі мен жан жарасы көрермендер жүрегіне жетті. Көпшілік, негізінен әйелдер, 1 сағат 30 минут бойы көрген спектакльдің әсерінен назар аударды. Тақырыптар талқыланғаннан кейін, көрермендер көбірек пікір алмасты.
Келесі қойылым - aLqa жобасы аясындағы Димаш Зиядиннің «404» саяси сатирасы, квазимемлекеттік ұйымдарға қосуға тырысқан адамдардың оқиғасын сахналайды. Ал педагог Айжарық Сұлтанқожаның Ünsız қойылымы адамзаттың ішкі сезімдері мен экзистенциал дағдарысындағы дауыстарды көрсетуге арналған.
Алматыдағы ArtKöshe тәуелсіз театрында Димаш Зиядин мен режиссер Лаура Мақанның «404» спектаклі көрсетілді. Мақсат Мәлік Eskertkış қойылымында үйде жалғыз қалған ер адамның күнделікті тіршілігін баяндайды, қоғамның стереотиптері мен «нағыз еркек» түсініктеріне назар аударады.
Бэлла Қасымқызының SÖZ спектаклі мылқау қоғам мен сол қоғамдағы үш адамның өмір тарихын баяндауда. Бұл қойылымда күнделікті өмір, қоғамдағы мәселелер мен құндылықтар туралы сөз қозғалады.
aLqa жобасының қорытындысында, Бэлла мен режиссер Саламат Өтешевтің SÖZ спектаклі үздік деп танылып, 2025 жылы Берлинде өтетін Theatertreffen фестиваліне жолдама алды. Бэлла Қазақстан театр сыншылары бірлестігінің «Жыл драматургі» номинациясына үміткер болып белгіленді.
ArtKöshe театры халықаралық қорлардан грант алып, өз жобаларын іске асыруда. Театр жетекшісі Әннәс Бағдаттың айтуынша, демеушілерді табу процесі ұзақ уақыт алады.
Гранттың негізгі бөлігі зерттеу мен тренингтерге бағытталған, ал театр жобалары қаржылай тұрғыдан үлкен шығындарды талап етеді. Ең аз дегенде, бір емес, бірнеше демеуші қажет.
Қазір Еуразия қорынан бөлек, басқа да қорлардан қаржыландыруды алу үшін жұмыстар жүргізілуде, бірақ геосаяси жағдайлардың әсерінен бұл процесс баяулап қалды.
«Салмақ бізге түсті, шығындар қалып отыр,» - дейді Әннәс.
ArtKöshe тәуелсіз театрының «404» спектаклі 2024 жылдың 4-8 желтоқсанында өткен фестивальде көрермендердің назарын тартты, алайда кейінгі апталарда қатысу азайған.
«Біз жобамыз бен фестивальге көп күш, уақыт жұмсадық, ал кейінгі шараларға көңіл бөлмей қалдық,» - дейді театр жетекшісі.
Алда тәуелсіз театрдың көрермендерін көбейтуді жоспарлап отыр. Әннәс театрына келушілердің кіруі мен қызығушылығын арттыру үшін тәжірибелі мамандармен бірге зерттеу жүргізу қажеттігін атап өтті.
ArtKöshe театры Алматыдағы шығармашылық орталықтың бесінші қабатында орналасқан. Театр ұжымы шағын офисте сахна құрып, қажетті аппараттарды орнатқан.
Орталықпен келісімшарт жасасып, серіктестіктер арқылы орын берілді. Әннәс театрдың болашағы мен көрермен санын көбейтудің жолдарын іздестіруде.
ArtKöshe тәуелсіз театрының aLqa жобасы аясында «SÖZ» спектаклі Алматыда 2024 жылдың 8 желтоқсанында сахналанды.
Театрдың dramaturg Әннәс атап өткендей, елде тәуелсіз театрлардың саны көбейгенімен, олардың концепциялары мен сапалары бірдей емес.
Тәуелсіз театр ашу оңай да, күрделі де. Алғашқы сатыда, егер сіздің талабыңыз бен мақсаттарыңыз айқын болмаса, қызығушылық таныту қиынға соғуы мүмкін.
Соған байланысты, тәуелсіз болу үшін үнемі іздену мен еңбектену қажет.
ArtKöshe театры Орталық Азияның өнер зертханаларымен байланыс орнатып, мәдени ортақтық құруды жоспарлап отыр.
aLqa жобасын жыл сайын өткізу мақсатын алға тарта отырып, курс түлектерінің жұмыстарын репертуарға қосу ниетін білдірді.
Басқа театрлар да осы шығармашылықты жалғастыруға ниет білдірсе, ArtKöshe қарсы болмайды.
Бұл театрының басшылығы драматургтер мен режиссерлер ұзақ мерзімді шыңдау мен эстетикалық жаңалықтарға ұмтылып, өнер қозғалысын жандандыруды көздейді.
